Ελιά, περιβάλλον και πολιτισμός

Από την αρχαιότητα, η ελιά έχει συμβάλει, με πρακτικούς και συμβολικούς όρους, στην οικονομία, την υγεία και την υψηλή γαστρονομία των κατοίκων της Μεσογείου. Η σημασία που είχε η ελιά για τη ζωή και την οικονομία του αρχαίου κόσμου, στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, είναι εμφανής στην εμφάνιση της ελιάς στους μύθους των ανθρώπων που ζούσαν εκεί. Όλα όσα εμπλέκονταν στη διαδικασία παραγωγής ελιάς ήταν χρήσιμα σε μια παραδοσιακή κοινωνία. Το υποπροϊόν της παραγωγής λαδιού, ο σπόρος της ελιάς, χρησιμοποιούνταν στο παρελθόν ως τροφή για κατοικίδια ζώα, ως λίπασμα και ως καύσιμο. Ο συμβολισμός του λαδιού ενισχύεται από την εμπλοκή του στις πεποιθήσεις σχετικά με τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Συγκεκριμένα, το “αγουρόλαδο” (πράσινο ελαιόλαδο που παράγεται με σύνθλιψη των ελιών χωρίς τη χρήση ζεστού νερού) ήταν, και εξακολουθεί να είναι, ένα από τα πιο σημαντικά φυσικά φάρμακα για διάφορες ασθένειες. Το ελαιόλαδο χρησιμοποιήθηκε για τη λατρεία των Θεών, όπως και για τη φροντίδα και την τιμή των νεκρών. Εκτός από αυτές τις ζωτικές πνευματικές λειτουργίες, είχε επίσης εκτενή χρήση στην αρχαία ιατρική, ενώ έπαιζε επίσης σημαντικό ρόλο στον αρχαίο αθλητισμό.

[Aikaterini Polymerou-Kamilakis. The Culture of the Olive Tree (Mediterranean World), Editor(s): Dimitrios Boskou. Olive Oil (Second Edition), AOCS Press, (2006), ISBN 9781893997882, https://doi.org/10.1016/B978-1-893997-88-2.50005-5]

Αττικός μελανόμορφος αμφορέας που απεικονίζει συλλογή ελιών και αποδίδεται στον ζωγράφο Αντιμένη, γύρω στο 520 π.Χ., Βρετανικό Μουσείο

[https://messaramuseum.gr/site/dynamic-mouseio.shtml?type=page&id=477&lang=en]

Οι ελιές καλλιεργούνται σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου από το 6.500 π.Χ. και έχουν τεράστιο αντίκτυπο στην οικονομία, την ιστορία, τον πολιτισμό και το περιβάλλον της περιοχής. Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι θεωρούσαν το ελαιόλαδο ιερή ουσία, καθώς χρησιμοποιούνταν σε τρόφιμα, φάρμακα, σαπούνια, καύσιμα για λάμπες και πρώτη ύλη για αρώματα. Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός αρχαιολογικών ευρημάτων που δείχνουν την καλλιέργεια, την εξόρυξη, το εμπόριο και την κατανάλωση ελαιολάδου στους εξέχοντες πολιτισμούς σε όλη την περιοχή της Μεσογείου. Τα πρώτα στοιχεία καλλιέργειας ελιάς εμφανίζονται στην Κρήτη κατά τη Νεολιθική περίοδο, με βάση τα ευρήματα σπόρων ελιάς σε πολυάριθμες τοποθεσίες που σχετίζονται με αυτήν την περίοδο (6-3 χιλιάδες χρόνια π.Χ.).

[Hernández, Juan & Pereira, Jorge & Urieta, Daniel & Sánchez, Antonio & Caño, Sergio & Barreal, Jesús & Velasco, Maria & Puentes-Poyatos, Raquel, (2018). INTERNATIONAL OLIVE GROWING: Worldwide Analysis and Summary, INTERNATIONAL OLIVE GROWING: Worldwide Analysis and Summary, January 2018, Publisher: Fundación Caja Rural de Jaén, ISBN: 978-84-946394-9-4]

Κανένα άλλο δέντρο ή φυτό, με εξαίρεση το σιτάρι, δεν είχε την ίδια σημασία στην ιστορία του είδους μας όσο η ελιά, ικανή να επηρεάσει τη διατροφή, τον πολιτισμό και τη θρησκεία και να συμβάλει στη γέννηση του σύγχρονου μεσογειακού πολιτισμού. Τα καμπυλωτά κλαδιά των ελαιόδεντρων έχουν διαμορφώσει το μεσογειακό τοπίο και οι καρποί τους έχουν προσφέρει τροφή σε πολυάριθμους πολιτισμούς, από τη Μέση Ανατολή μέχρι την Ελλάδα, από την Ιταλία μέχρι την Ισπανία. «Δύο είναι τα υγρά που είναι ιδιαίτερα ευχάριστα για το ανθρώπινο σώμα: το κρασί για το εσωτερικό και το λάδι για το εξωτερικό του», έγραψε ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος στη διάσημη πραγματεία του Φυσική Ιστορία. «Το λάδι είναι απόλυτη αναγκαιότητα και ο άνθρωπος δεν έκανε λάθος που αφιέρωσε τις προσπάθειές του για να το αποκτήσει».

Χάρη στους Έλληνες, η ελιά εξαπλώθηκε σε όλη τη Μεσόγειο. Θεωρούνταν πολύ σημαντική στον ελληνικό πολιτισμό και αναφέρεται στην ελληνική μυθολογία, «ο Ποσειδώνας, θεός της θάλασσας, και η Αθηνά, κόρη του Δία, θεά της σοφίας», ανταγωνίζονταν για να κερδίσουν την προστασία της Αθήνας. Ο Ποσειδώνας χτύπησε τον βράχο με την τρίαινα (στον οποίο θα υψωνόταν η Ακρόπολη) και από αυτόν, έκανε να βγει μια πηγή θαλασσινού νερού και ένα άλογο πιο γρήγορο από τον άνεμο. Η Αθηνά φύτεψε την πρώτη ελιά, ένα δέντρο που για χιλιετίες, με τους καρπούς του, έδινε έναν υπέροχο χυμό που οι άνθρωποι μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν για την προετοιμασία φαγητού, για τη φροντίδα του σώματος, για την επούλωση τραυμάτων και ασθενειών και ως πηγή φωτός για τα σπίτια. Ο Θουκυδίδης (5ος αιώνας π.Χ.) έγραψε «Οι λαοί της Μεσογείου άρχισαν να βγαίνουν από τη βαρβαρότητα όταν έμαθαν να καλλιεργούν ελιές και αμπέλια».

Μετά τους Έλληνες που ευνόησαν την εξάπλωση της ελιάς στη Μεσόγειο, οι Ρωμαίοι ανέλαβαν το έργο να φέρουν την καλλιέργεια αυτού του φυτού σε μεγαλύτερη ανάπτυξη. Η ελιά φυτεύτηκε παντού στην αυτοκρατορία, σε τέτοιο βαθμό που η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επέβαλε την καταβολή φόρων με τη μορφή ελαιολάδου. Επίσης, χάρη σε αυτούς βελτιώθηκε η διαδικασία παραγωγής, έγινε διάκριση μεταξύ διαφορετικών τύπων λαδιού που συνδέονταν με το χρόνο της έκθλιψης. Ακόμα και στη ρωμαϊκή μυθολογία, το λάδι είχε μια ορισμένη σημασία, στην πραγματικότητα ήταν ο Ηρακλής που εισήγαγε την ελιά από τη Βόρεια Αφρική και στη συνέχεια η θεά Μινέρβα (Αθηνά) δίδαξε στους ανθρώπους την τέχνη της καλλιέργειας και της εξαγωγής λαδιού. Όπως συνήθως, με την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η καλλιέργεια της ελιάς γνώρισε επίσης μια περίοδο παρακμής. Η ελιά έπαιξε σημαντικό ρόλο σε διάφορους τομείς, συμπεριλαμβανομένου του αθλητισμού — οι Έλληνες αθλητές άλειφαν τον εαυτό τους με ελαιόλαδο πριν από τους αγώνες και οι νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων στεφανώνονταν με ιερά κλαδιά ελιάς και ανταμείβονταν με πλούσια διακοσμημένους αμφορείς λαδιού.

[Stefano Grego, (2022). The Olive Tree: A Symbol, Chapter in book: Olive Cultivation [Working Title], https://www.intechopen.com/chapters/81005, http://dx.doi.org/10.5772/intechopen.102827]

Ποσειδώνας και Αθηνά

[Stefano Grego, (2022). The Olive Tree: A Symbol, Chapter in book: Olive Cultivation [Working Title], https://www.intechopen.com/chapters/81005, http://dx.doi.org/10.5772/intechopen.102827]

Η παρουσία της ελιάς ως σύμβολο και στους μύθους χρονολογείται από πολύ παλιά και έχει τις ρίζες της στην προϊστορία. Με την πάροδο του χρόνου, αυτά τα φυτά έχουν επιδώσει πολυάριθμες ερμηνείες – για τον Όμηρο, η ελιά ήταν σύμβολο ειρήνης και ζωής. Ο Έλληνας ποιητής την συμπεριέλαβε και στην Οδύσσεια – ήταν στην πραγματικότητα ένας κορμός ελιάς, ένα φυτό ιερό στην Αθηνά, αυτό με το οποίο ο Οδυσσέας τύφλωσε τον Κύκλωπα Πολύφημο. Θεωρούνταν επίσης έμβλημα δύναμης και νίκης. Στην αρχαία Ελλάδα, στους νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων προσφερόταν ένα στεφάνι από ελιές και ένα κράμα λαδιού. Ο βαθύς δεσμός μεταξύ της ελληνικής χώρας και της ελιάς πιστοποιείται από τον θρύλο, σύμφωνα με τον οποίο η θεά Αθηνά χτύπησε τον βράχο με το δόρυ της, γεννώντας την πρώτη ελιά στον κόσμο. Ακόμα και στην αρχαία Ρώμη, το ελαιόλαδο, ένα απαραίτητο προϊόν στην καθημερινή ζωή και συστατικό της ρωμαϊκής κουζίνας, και το φυτό από το οποίο γεννήθηκαν οι πολύτιμοι καρποί, ήταν σεβαστά. Ο μύθος λέει ότι ο Ρωμύλος και ο Ρέμος, οι δίδυμοι πρωταγωνιστές της ρωμαϊκής μυθολογικής παράδοσης, γεννήθηκαν ακριβώς κάτω από μια ελιά. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν αντίθετα, ότι η θεά Ίσις ήταν αυτή που αποκάλυψε τις ιδιότητες της ελιάς στον άνθρωπο και του δίδαξε την τέχνη της καλλιέργειας και της παραγωγής λαδιού. Η ελιά συνδέεται τόσο έντονα με την ειρήνη, την αναγέννηση και τη νίκη, που δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι έχει γίνει ένα από τα κύρια σύμβολα του Πάσχα, ένα σημάδι αναγέννησης και αναγέννησης. Σύμφωνα με τις γραφές, μετά τον Μεγάλο Κατακλυσμό ο Νώε έλαβε ένα κλαδί ελιάς από ένα περιστέρι, το οποίο από εκείνη τη στιγμή έγινε το σύμβολο της υπόσχεσης της αναγέννησης, μιας νέας αρχής και της αναγέννησης.

Η ιστορία της ελιάς χάνεται στο παρελθόν, είναι συνυφασμένη με την ιστορία της ανθρωπότητας. Ενδιαφέροντα σε σχέση με τον συμβολισμό αυτού του δέντρου είναι μερικά ελληνορωμαϊκά έθιμα και πρακτικές που μαρτυρούν τη σημασία του και για τις πολυθεϊστικές θρησκείες. Για παράδειγμα, στην Ελλάδα, η ελιά θεωρούνταν ιερό δέντρο, σε σημείο που όποιος την έπιανε να την καταστρέφει ή να την κόβει εξοριζόταν. Αλλά όχι μόνο, στην Αθήνα μια συγκεκριμένη ελιά αναγνωρίστηκε ως η πρώτη ελιά στον κόσμο, η οποία, ως εκ τούτου, αντιμετωπίστηκε με μεγάλο σεβασμό και θεωρήθηκε ιερή, καθώς συνδεόταν με τη θεά Αθηνά, προστάτιδα της πόλης. Το έθιμο της στέψης με μια ελιά δεν χάθηκε και φαίνεται ότι εισήχθη και στη Ρώμη, όπου αυτό το συγκεκριμένο στέμμα χρησιμοποιήθηκε για να τιμήσει τους πιο γενναίους πολίτες, σε αντίθεση με το πιο διάσημο δάφνινο στεφάνι που αντιθέτως θεωρήθηκε σύμβολο νίκης και κυριαρχίας. Πιθανότατα, ωστόσο, ο καθολικός συμβολισμός της ελιάς προέρχεται από μια σύνθεση αυτών των παγανιστικών εννοιών και της εβραϊκής σημασίας, που αναφέρθηκε προηγουμένως σε σχέση με την Παλαιά Διαθήκη.

[Stefano Grego, (2022). The Olive Tree: A Symbol, Chapter in book: Olive Cultivation [Working Title], https://www.intechopen.com/chapters/81005, http://dx.doi.org/10.5772/intechopen.102827]

Συμβολικό στεφάνι από κλαδιά ελιάς

[Stefano Grego, (2022). The Olive Tree: A Symbol, Chapter in book: Olive Cultivation [Working Title], https://www.intechopen.com/chapters/81005, http://dx.doi.org/10.5772/intechopen.102827]

Γνωρίζουμε ότι το τοπίο συμβάλλει στη διαμόρφωση των τοπικών πολιτισμών και ότι αποτελεί βασικό συστατικό της ευρωπαϊκής φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, συμβάλλοντας στην ανθρώπινη ευημερία και στην εδραίωση της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Το τοπίο είναι, επομένως, το ετερογενές σύνολο όλων των στοιχείων, των διαδικασιών και των αλληλεπιδράσεων που αποτελούν την οικόσφαιρα, θεωρούμενο στην ενιαία και διαφοροποιημένη δομή του και στο οποίο οι δραστηριότητες της φύσης και του ανθρώπου ενσωματώνονται στην ιστορική τους διάσταση, υλική, πολιτιστική και πνευματική. Η «Πολιτιστική Διαδρομή του Συμβουλίου της Ευρώπης» πιστοποίησε το 2005 ότι «Η παρουσία της ελιάς έχει σημαδέψει όχι μόνο το τοπίο αλλά και την καθημερινή ζωή των λαών της Μεσογείου. Ως μυθικό και ιερό δέντρο, συνδέεται με τις τελετουργίες και τα έθιμά τους και έχει επηρεάσει τον τρόπο ζωής τους, δημιουργώντας έναν συγκεκριμένο αρχαίο πολιτισμό, τον «Πολιτισμό της Ελιάς»: οι Δρόμοι της Ελιάς ακολουθούν τα βήματα αυτού του πολιτισμού, από την Ελλάδα προς τις ευρω-μεσογειακές χώρες.

Οι άγριες ελιές, πρόγονοι των εξημερωμένων, εξακολουθούν να υπάρχουν στην Πελοπόννησο, την Κρήτη, τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή, τους τόπους προέλευσής τους. Η σχέση μεταξύ αυτού του δέντρου και του ανθρώπινου πολιτισμού έχει δημιουργήσει μια εξαιρετικά πλούσια, ζωντανή πολιτιστική κληρονομιά, ενσωματωμένη στις καθημερινές συνήθειες των λαών της Μεσογείου. Από τη γαστρονομία, με την καθοριστική επιρροή του ελαιολάδου, μέχρι την τέχνη και τις παραδόσεις, η κοινωνική ανάπτυξη αυτών των περιοχών έχει διαμορφωθεί σε μεγάλο βαθμό από την ελιά. Η ελιά συμμετέχει στη διαμόρφωση μιας πολλαπλότητας τοπίων σε σχέση με τις διαφορετικές πολιτισμικές δομές που έχουν οριστεί στη μακρά διαδικασία προσαρμογής του είδους στα διαφορετικά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά των τόπων. Από την ανομοιόμορφη ορεογραφία των πιο μειονεκτουσών περιοχών, στα πιο εξειδικευμένα οικολογικά συστήματα των λοφωδών περιοχών, έως την εντατική μονοκαλλιέργεια των πεδιάδων.

Εκτός από την ποικιλομορφία του τοπίου που υπαγορεύεται από τις καλλιεργητικές πρακτικές, έντονα μεταβαλλόμενες αισθητικές παρουσίες εμφανίζονται στην περιοχή από τα διαφορετικά μοντέλα καλλιέργειας ελιάς που υιοθετούνται, αποτέλεσμα αυτής της συνεχούς αιώνιας προσαρμογής των καλλιεργητικών τεχνικών στις περιβαλλοντικές συνθήκες, είτε συνδέεται με τη δομή της εκμετάλλευσης και τις εδαφικές και κλιματικές συνθήκες, είτε με την οικονομική και κοινωνική δομή που έχει περάσει από την ανθρώπινη ιστορία, όπου οι ελιές συνδέονταν με μια πληθώρα άλλων καλλιεργειών, οι οποίες εξασφάλιζαν τα προς το ζην των αγροτικών οικογενειών, ενισχύοντας τις τυπικές “γεωμετρίες” των πολύ-καλλιεργητικών συστημάτων (ελιές τοποθετημένες στην άκρη των αμπελώνων ή ανάμεσα στις σειρές, τοποθετημένες μαζί με αμυγδαλιές και χαρουπιές, περιορισμένες μέσα στους λαχανόκηπους ή τοποθετημένες στην άκρη των εσπεριδοειδών), διακόπτοντας τη μονομέρεια εξέλιξης της καλλιεργήσιμης γης.

[Stefano Grego, (2022). The Olive Tree: A Symbol, Chapter in book: Olive Cultivation [Working Title], https://www.intechopen.com/chapters/81005, http://dx.doi.org/10.5772/intechopen.102827]

Η “εξημέρωση” φυτών και ζώων υπήρξε ένα ουσιαστικό βήμα στην εμφάνιση των ανθρώπινων πολιτισμών. Τα γεγονότα εξημέρωσης ξεκίνησαν γενικά πριν από αρκετές χιλιετίες και επικαλύφθηκαν με διασπορές που προκλήθηκαν από τον άνθρωπο σε μεγάλες αποστάσεις και επαναλαμβανόμενες διασταυρώσεις μεταξύ ποικιλιών και άγριων μορφών. Μεταξύ των παλαιών καλλιεργειών της λεκάνης της Μεσογείου, η ελιά (Olea europaea ssp European L) παραμένει το πιο εμβληματικό είδος για την περιβαλλοντική/οικολογική, οικονομική και πολιτιστική της σημασία και θεωρείται ένας από τους καλύτερους βιολογικούς δείκτες του κλίματος και έχει συνοδεύσει την εμφάνιση των πρώτων πολιτισμών. Η σημασία της καλλιέργειας της ελιάς στη ζωή αυτών των πολιτισμών μετέτρεψε αυτό το είδος σε σύμβολο της αρχαίας ιερής γραμματείας.

Ήδη από τη Ρωμαϊκή Εποχή, η καλλιέργεια της ελιάς εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου. Αυτό το μακρόβιο δέντρο ενσωματώνει και προσδιορίζει οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά τους κατοίκους αυτής της λεκάνης, ενώ καθορίζει το αγροτικό/περιβαλλοντικό της τοπίο. Για τους κατοίκους της Μεσογείου, το ελαιόλαδο αποτελούσε την κύρια πηγή θρεπτικών λιπαρών, το πιο πολύτιμο εξαγώγιμο προϊόν τους και ταυτιζόταν με τον πολιτισμό τους. Ακόμα και σήμερα, η καλλιέργεια της ελιάς έχει πολλαπλή σημασία για τη Μεσόγειο. Οι ελαιώνες, που αναπτύσσονται κυρίως σε κεκλιμένα, ρηχά και χαμηλής γονιμότητας εδάφη και σε χειροποίητες πέτρινες αναβαθμίδες, έχουν περιορισμένες ανάγκες ποτίσματος και διατηρούν τους εύθραυστους φυσικούς πόρους της Μεσογείου.

Σήμερα, η καλλιέργεια της ελιάς στη Μεσόγειο αποτελεί μια πρόσθετη πηγή εισοδήματος και στηρίζει τον πληθυσμό στις αγροτικές περιοχές κατά τη χειμερινή περίοδο, οι οποίοι επωφελούνται από τη θερινή και θαλάσσια τουριστική δραστηριότητα. Αν και αγρο-οικοσύστημα, ο ελαιώνας μοιάζει με το φυσικό μεσογειακό οικοσύστημα και η εγκατάλειψή του τον μετατρέπει σε φυσικά δάση μεσογειακού τύπου. Η αλλαγή χρήσης τους από την καλλιέργεια της ελιάς σε βοσκότοπους υποβαθμίζει το οικοσύστημα και μειώνει τους φυσικούς πόρους, λόγω της υπερβόσκησης. Αυτή τη στιγμή, δύο σημαντικοί παράγοντες απειλούν την παραδοσιακή ελαιοκαλλιέργεια: (i) ο ανταγωνισμός των εντατικών ελαιώνων σε πεδινές και αρδευόμενες περιοχές, και (ii) τα φθηνότερα σπορέλαια, τα οποία εντείνουν την εγκατάλειψη των παραδοσιακών ελαιώνων και τους μετατρέπουν σε βοσκότοπους, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση του οικοσυστήματος. Η ελαιοκαλλιέργεια έχει αφήσει το στίγμα της στη ζωή στη Μεσόγειο και έχει συμβάλει στη βιωσιμότητα των φυσικών πόρων. Παρ’ όλα αυτά, ενίοτε υποκύπτει στην πίεση των τρεχουσών κοινωνικοοικονομικών συνθηκών. Σήμερα, η διατήρηση του ρόλου της ελιάς στην παραγωγή και την περιβαλλοντική διαχείριση αποτελεί αναγκαιότητα για τα εύθραυστα μεσογειακά οικοσυστήματα και πρόκληση για όλους τους εμπλεκόμενους.

[Loumou, Angeliki & Giourga, Christina. (2003). Olive groves: “The life and identity of the Mediterranean”. Agriculture and Human Values. 20. 87-95. 10.1023/A:1022444005336]

Ο ελαιοτουρισμός (ΕΛΤ) είναι μια αναδυόμενη ειδική μορφή τουρισμού, όπως αποδεικνύεται από την αυξανόμενη επιστημονική έρευνα και τις σχετικές υπηρεσίες ΕΛΤ. Οι τελευταίες προσφέρονται τόσο από παραδοσιακούς όσο και από μη παραδοσιακούς ελαιοπαραγωγούς, απευθυνόμενοι σε εγχώριους και εξερχόμενους τουριστικούς τομείς. Παρά τη διαχρονική ύπαρξη της ελιάς στην Ελλάδα και τη ζωτική οικονομική, περιβαλλοντική και κοινωνικο-πολιτιστική της συμβολή, η επιστημονική βιβλιογραφία σχετικά με την ΕΛΤ στην Ελλάδα είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Επιπλέον, η σημασία της ελιάς ως διαχρονικής, άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς των τοπικών κοινωνιών της Ελλάδας, που καθορίζει τον τρόπο ζωής, τις ταυτότητες και τους πολιτισμούς τους, γενικά υποτιμάται σε μεγάλο βαθμό. Μία μελέτη της κ. Μαρίας Κουρή, εξετάζει τις δυνατότητες ανάπτυξης του ΕΛΤ στη Μεσσηνία, στην Πελοπόννησο (Ελλάδα), όπου ο πολιτισμός της ελιάς χρονολογείται από τη Μυκηναϊκή εποχή και εξακολουθεί να αποτελεί το “αίμα της ζωής” και την άυλη πολιτιστική κληρονομιά των τοπικών κοινωνιών. Παρουσιάζεται μια εμπεριστατωμένη ανάλυση της κατάστασης, βασισμένη σε πρωτογενή και δευτερογενή δεδομένα που συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια του ευρωπαϊκού έργου “Olive4All – Κληρονομιά Ελιάς για Βιώσιμη Ανάπτυξη” (χρηματοδοτούμενο από το JPI Cultural Heritage). Τα κύρια ευρήματα υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη προϊόντων φυτικής παραγωγής στη Μεσσηνία θα μπορούσε να δημιουργήσει καταστάσεις επιτυχίας (win-win) τόσο για τους επισκέπτες όσο και για τους τοπικούς φορείς, υποστηρίζοντας τη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής στις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές της διαστάσεις. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που απειλούν σοβαρά τα τοπία της ελιάς, τον άυλο πολιτισμό και την παραγωγή, οι επιπτώσεις των οποίων θα μπορούσαν να επεκταθούν στον οικονομικό και κοινωνικο-πολιτιστικό τομέα με καταστροφικά αποτελέσματα.

[Kouri, Maria. (2024). OLIVE HERITAGE AND TOURISM IN MESSENIA: A PATH TO SUSTAINABLE DEVELOPMENT. Sustainable Development, Culture, Traditions Journal. 2004 – B. 16-35. 10.26341/issn.2241-4002-2024-4b-2-T02071]

Η καλλιέργεια της ελιάς, ένα σύμβολο της μεσογειακής γεωργίας, οικονομίας και πολιτιστικής κληρονομιάς, αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις λόγω της κλιματικής αλλαγής και της υποβάθμισης του εδάφους. Οι κλιματικές προβλέψεις δείχνουν ότι οι μεταβαλλόμενες μορφές βροχόπτωσης, οι αυξανόμενες θερμοκρασίες και η αυξημένη συχνότητα ακραίων καιρικών φαινομένων θα επηρεάσουν αρνητικά την ανάπτυξη της ελιάς, την ποιότητα των καρπών και την απόδοση. Αναζητείται μια νέα προοπτική για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων, μέσω μακροπρόθεσμων και βραχυπρόθεσμων στρατηγικών προσαρμογής, δίνοντας έμφαση σε καινοτόμα προϊόντα, προηγμένες τεχνολογίες και πρακτικές λύσεις που πρέπει να λειτουργούν συνεργιστικά και να είναι προσαρμοσμένες στις περιφερειακές συνθήκες. Οι μακροπρόθεσμες πρακτικές αναφέρονται σε προληπτικές στρατηγικές για τη διαρκή ανθεκτικότητα στην κλιματική αλλαγή, συμπεριλαμβανομένων των καλλιεργειών κάλυψης, της εδαφοκάλυψης, των βελτιώσεων του εδάφους και των προγραμμάτων βελτίωσης που βελτιώνουν την υγεία του εδάφους, βελτιώνουν την κατακράτηση νερού και αυξάνουν την ανθεκτικότητα των δέντρων. Οι βραχυπρόθεσμες στρατηγικές επικεντρώνονται σε άμεσες επιπτώσεις, προσφέροντας άμεση ανακούφιση από το στρες και βελτιωμένες φυσιολογικές αντιδράσεις των φυτών, συμπεριλαμβανομένων βελτιστοποιημένων συστημάτων άρδευσης, διαχείρισης κλαδέματος, μεμβρανών επικάλυψης σωματιδίων, βιο-διεγερτών και ρυθμιστών ανάπτυξης των φυτών. Η ανασκόπηση των Martins et al. (2024), υπογραμμίζει τη σημασία της ευθυγράμμισης των γεωργικών πρακτικών με τους στόχους βιωσιμότητας και τις εξελισσόμενες περιβαλλοντικές πολιτικές και την εκπαίδευση των αγροτών και των υπευθύνων χάραξης πολιτικής. Με την ενσωμάτωση προσαρμοζόμενων πρακτικών και τεχνολογικών εξελίξεων, ο τομέας της ελιάς μπορεί να αντιμετωπίσει καλύτερα τις κλιματικές προκλήσεις, να συμβάλει στην παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια και να προωθήσει την περιβαλλοντική βιωσιμότητα.

[Martins, Sandra & Pereira, Sandra & L-T, Dinis & Brito, Cátia. (2024). Enhancing Olive Cultivation Resilience: Sustainable Long-Term and Short-Term Adaptation Strategies to Alleviate Climate Change Impacts. Horticulturae, 10. 1066. 10.3390/horticulturae10101066.]

Επομένως, τα ακραία κλιματικά φαινόμενα, όπως οι ξηρασίες, οι καύσωνες και οι πλημμύρες, γίνονται επαναλαμβανόμενα και αποτελούν απειλή για τη γεωργία, μειώνοντας την ανάπτυξη και την παραγωγικότητα των φυτών. Η περιοχή της Μεσογείου αποτελεί ένα θερμό σημείο της κλιματικής αλλαγής, όπου τα παραδοσιακά γεωργικά συστήματα, όπως οι ελαιώνες, αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες προκλήσεις. Τόσο τα παραδοσιακά όσο και τα εντατικά συστήματα ελαιοκαλλιέργειας συνυπάρχουν στη Μεσόγειο. Και τα δύο συστήματα διαφέρουν ως προς τις απαιτήσεις τους για νερό και αγροχημικά, αλλά στις μέρες μας, οι παγκόσμιες εισροές αγροχημικών και άρδευσης έχουν αυξηθεί για την επίτευξη υψηλής παραγωγικότητας και κερδοφορίας. Η εύρεση βιώσιμων εναλλακτικών λύσεων για τη διατήρηση υψηλής παραγωγικότητας στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης κλιματικής αλλαγής είναι επείγουσα για την επίτευξη της στρατηγικής της ΕΕ «Από το Αγρόκτημα στο Πιάτο» και την κλιματική ουδετερότητα. Οι υποψήφιες οικολογικές εναλλακτικές λύσεις περιλαμβάνουν βιο-διεγέρτες. Πρόκειται για ουσίες ή μικροοργανισμούς που ενεργοποιούν σηματοδοτικές διαδοχικές αντιδράσεις και μεταβολικές διεργασίες, αυξάνοντας την απόδοση, την ποιότητα και την ανοχή των φυτών σε στρεσογόνους παράγοντες. Αυτά τα οφέλη περιλαμβάνουν καλύτερη ανάπτυξη, θρεπτική κατάσταση και διαθεσιμότητα νερού, οδηγώντας σε μειωμένη ζήτηση για άρδευση και αγροχημικά. Η ανασκόπηση των Dias et al. (2022), επικεντρώνεται στην παρουσίαση διαφορετικών τύπων βιο-διεγερτών (π.χ. φύκια, υδρολύματα πρωτεϊνών, χουμικές ουσίες, μικροοργανισμοί και νανοϋλικά), τον τρόπο δράσης τους και τα οφέλη τους στη γεωργία. Διερευνάται επίσης η τρέχουσα κατάσταση όσον αφορά τη χρήση βιο-διεγερτών στην ελαιοκαλλιέργεια και τα πιθανά οφέλη τους για την αύξηση της ανοχής σε αβιοτικές (δυσμενείς περιβαλλοντικές συνθήκες) προκλήσεις.

[Dias, M.C.; Araújo, M.; Silva, S.; Santos, C. Sustainable Olive Culture under Climate Change: The Potential of Bio-stimulants. Horticulturae (2022), 8, 1048. https:// doi.org/10.3390/horticulturae8111048]

Δράσεις του επιστημονικού προγράμματος oLIVE CLIMA στις περιοχές εφαρμογής μέσω φωτογραφικού υλικού – Διατήρηση φυσικής βλάστησης κατά τη χειμερινή περίοδο σε ελαιώνες

[https://oliveclima.eu/dikaiouxoi/], [https://oliveclima.eu/wp-content/uploads/2014/11/email5-2.jpg]

Συνολικά, η καλλιέργεια της ελιάς θεωρείται μια από τις σημαντικότερες γεωργικές δραστηριότητες στην Ελλάδα, από οικονομικής, κοινωνικής και οικολογικής άποψης. Η γεωργία θεωρείται ευρέως ως ένα σημαντικό μέρος του κλιματικού προβλήματος. Οι φιλικές προς το περιβάλλον γεωργικές πρακτικές, που προτείνονται από το έργο oLIVE-CLIMA LIFE, εφαρμόστηκαν για 5 χρόνια, σε 3 διαφορετικές περιοχές, σε 120 ελαιώνες και χιλιάδες ελαιόδεντρα από 52 αγρότες. Οι τρεις διαφορετικές πιλοτικές περιοχές βρίσκονται στη δυτική Πελοπόννησο, τη Χώρα Μεσσηνίας (NΗΛΕΑΣ – Αγροτικός Συνεταιρισμός Τυποποιημένων Προϊόντων-Μεσσηνία) και στην Κρήτη, δηλαδή την περιοχή των Πεζών κοντά στο Ηράκλειο, αλλά και την περιοχή του Μεραμβέλλου, στο Λασίθι (Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Πεζών και Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Μεραμβέλλου, αντίστοιχα).

Το έργο LIFE 11 ENV/GR/942 oLIVE CLIMA πέτυχε τον στόχο του να εισαγάγει γεωργικές πρακτικές που ενισχύουν τη δέσμευση και τη μόνιμη αποθήκευση άνθρακα, καθώς μέρος του CO₂ απομακρύνεται για περισσότερα από 100 χρόνια από την ατμόσφαιρα. Έτσι, τα προϊόντα ελιάς μπορεί να είναι τα μόνα τρόφιμα που αξίζουν πιστώσεις άνθρακα, ένα όφελος που μπορεί να είναι εμπορικά χρήσιμο για τους παραγωγούς για την προώθηση του ελαιολάδου. Οι πρακτικές που εισήγαγε το έργο oLIVE CLIMA αποδείχθηκαν οικονομικά πιο βιώσιμες από τις παραδοσιακές αντίστοιχες, επιτρέποντας μια ισχυρή πρόβλεψη για αύξηση των αποδόσεων και μείωση του κόστους παραγωγής. Παράλληλα, η αύξηση της απόδοσης χωρίς πρόσθετες εισροές μειώνει το αποτύπωμα άνθρακα-περιβάλλοντος του προϊόντος, σε σχέση με διάφορες κατηγορίες περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

[G. Michalopoulos, K. A. Kasapi, G. Koubouris, G. Psarras, G. Arampatzis, E. Hatzigiannakis, V. Kavvadias, C. Xylogiannis, G. Montanaro, S. Malliaraki, A. Angelaki, C. Manolaraki, G. Giakoumaki, S. Reppas, G. Kokkinos, (2019). Climate change effect mitigation through cultivation practices in olive trees. Adapt2Clima Conference, Heraklion, Crete, Greece http://uest.ntua.gr/adapt2clima/proceedings/pdf/ADAPTtoCLIMATE2019_%20Michalopoulos_etal.pdf]