Η ελιά στο Μεραμβέλλο – η περιοχή

Η περιοχή του Μεραμβέλλου, που βρίσκεται στο νομό Λασιθίου της Κρήτης, είναι γνωστή για την πλούσια παράδοση στην καλλιέργεια της ελιάς και την παραγωγή εξαιρετικού παρθένου ελαιολάδου. Η ελιά ευδοκιμεί σε περιοχές με μεσογειακό κλίμα, όπως το Μεραμβέλλο, όπου οι ήπιοι, υγροί χειμώνες και τα ζεστά, ξηρά καλοκαίρια δημιουργούν ιδανικές συνθήκες για την ανάπτυξή της. Τα ελαιόδεντρα προτιμούν καλά στραγγιζόμενα εδάφη με έκθεση σε άμεσο ηλιακό φως και δεν ανέχονται θερμοκρασίες κάτω από -7° C για παρατεταμένες περιόδους. Η ελαιοκαλλιέργεια στο Μεραμβέλλο αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της τοπικής οικονομίας και πολιτιστικής κληρονομιάς. Η ελαιοκαλλιέργεια στην Κρήτη έχει βαθιές ρίζες, με την πρώτη συστηματική καλλιέργεια να χρονολογείται γύρω στο 3.500 π.Χ. κατά την Πρωτομινωική περίοδο. Μετά το 2.000 π.Χ., η καλλιέργεια της ελιάς έγινε πιο έντονη και συστηματική, παίζοντας σημαντικό ρόλο στην οικονομία του νησιού. Η ελιά έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην οικονομία της Κρήτης, με την καλλιέργειά της να γίνεται πιο έντονη και συστηματική με την πάροδο του χρόνου.

[Απλαδά Δέσποινα, (2010). ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ: Η Καλλιέργεια της ελιάς από τη Μινωική εποχή έως σήμερα, ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ, σελίδες 1-63]

[Πολυμέρου – Καμηλάκη Αικατερίνη, Καμηλάκης Παναγιώτης Ι., Καραπιδάκη, Λουΐζα (2003). Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα έως σήμερα : πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Αθήνα, 1-2 Οκτωβρίου 1999, Μέγαρο Ακαδημίας Αθηνών, http://hdl.handle.net/20.500.11855/459, ISBN: 9604040391]

Η ελαιοκαλλιέργεια ανά τα χρόνια στην Κρήτη και στο Μεραμβέλλο

Η καλλιέργεια και η συγκομιδή της ελιάς στην περιοχή του Μεραμβέλλου στην Κρήτη είναι ένα θέμα που συνδυάζει την ιστορία, την παράδοση και την οικονομία του νησιού. Η περιοχή του Μεραμβέλλου, η οποία βρίσκεται στην ανατολική Κρήτη, είναι ιδιαίτερα γνωστή για την παραγωγή ελαιολάδου υψηλής ποιότητας, και η ελιά έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην καθημερινή ζωή των κατοίκων της από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Από τα Μινωικά χρόνια (περίπου 3.000-1.400 π.Χ.), οι Κρητικοί είχαν αρχίσει να εκμεταλλεύονται το δέντρο της ελιάς για την παραγωγή λαδιού, που αποτελούσε βασικό προϊόν για τη διατροφή τους αλλά και για θρησκευτικές και ιατρικές χρήσεις. Στην περιοχή του Μεραμβέλλου, τα πρώτα ίχνη ελαιοκαλλιέργειας ανιχνεύονται στα μινωικά κατάλοιπα, όπου τα ευρήματα δείχνουν ότι η ελιά χρησιμοποιούνταν για να παραχθεί εξαιρετικής ποιότητας ελαιόλαδο. Η μυθολογία συνδέει την ελιά με την Αθηνά, τη θεά της σοφίας και της ειρήνης, η οποία προσέφερε το δέντρο στους Αθηναίους, προσδιορίζοντας το ως σύμβολο ειρήνης και ευημερίας. Η σύνδεση της ελιάς με τη θεότητα και την καθημερινή ζωή των αρχαίων Κρητικών αποδεικνύει τη μεγάλη σημασία του δέντρου στην πολιτιστική κληρονομιά της Κρήτης.

[Riley, F. (2012). THE OLIVE INDUSTRY OF BRONZE AGE CRETE: EVIDENCE FOR VOLCANIC DAMAGE TO OLIVE GROVES AND PROPERTY IN CENTRAL AND EASTERN CRETE. Akroterion, 49, 10.7445/49-0-82]

[Ζωγραφάκη Βασιλική, Αρχαιολόγος (2018). Κιβωτός Σπόρων – Η ελιά στο Μεραμβέλλο, αρχαιολογικά τεκμήρια, 4η Γιορτή ανταλλαγής ιδεών και σπόρων, 17 και 18 Μαρτίου 2018, https://www.youtube.com/watch?v=jLgVymNI9fI]

[Μνημειακή ελιά του Καβουσίου, ένα αιωνόβιο δέντρο που θεωρείται από τα παλιότερα ελαιόδεντρα της Μεσογείου. Η ηλικία του δέντρου εκτιμάται σε περίπου 3.250 χρόνια (δηλ. η παρουσία του δέντρου ξεκινά την μετα-ανακτορική εποχή της μινωικής περιόδου) και η περίμετρος του κορμού είναι 14,20 μ. https://orsian.blogspot.com/search/label/Μνημειακή%20ελιά%20Καβουσίου]

Η βυζαντινή περίοδος ήταν εξαιρετικά σημαντική για την καλλιέργεια της ελιάς στην Κρήτη. Η περιοχή του Μεραμβέλλου, λόγω του ευνοϊκού κλίματος και των φυσικών πόρων, συνέχισε να αποτελεί κέντρο ελαιοκαλλιέργειας. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, παρά τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής, συνέχισε να υποστηρίζει την παραγωγή και την εξαγωγή ελαιολάδου, αναπτύσσοντας τις τεχνικές επεξεργασίας του καρπού και της παραγωγής λαδιού. Με την κατάληψη της Κρήτης από τους Ενετούς το 1.204, η ελιά απέκτησε επιπλέον σημασία, καθώς οι Ενετοί οργάνωσαν τις καλλιέργειες και το εμπόριο με πιο συστηματικό τρόπο. Ειδικά κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας (1.204-1.669), οι Ενετοί ενίσχυσαν την παραγωγή ελαιολάδου, επενδύοντας σε οργανωμένες ελαιοτριβικές εγκαταστάσεις και διευρύνοντας το εμπόριο, εξάγοντας το ελαιόλαδο από την Κρήτη σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Η περιοχή του Μεραμβέλλου ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς παραγωγούς ελαιολάδου στην Κρήτη, και η παραγωγή του υπήρξε μια από τις κύριες πηγές εσόδων για τους κατοίκους.

[Χαράλαμπος Γάσπαρης. Η Ελιά και το λάδι στη Μεσαιωνική Κρήτη (13ος – 14ος αι.). Στην έκδοση: Ηλίας Αναγνωστάκης – Ευαγγελία Μπαλτά (2020). Ελιά και λάδι στην ανατολική Μεσόγειο απο την αρχαιότητά στην προβιομηχανική εποχή, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών – Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, ISBN 978-960-9538-95-4]

[Νίκος Ε. Καραπιδάκης. Η Ελιά και το λάδι στην Κρήτη: Η διέξοδος προς τη Δύση (15ος – 17ος αι.) Στην έκδοση: Ηλίας Αναγνωστάκης – Ευαγγελία Μπαλτά (2020). Ελιά και λάδι στην ανατολική Μεσόγειο απο την αρχαιότητά στην προβιομηχανική εποχή, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών – Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, ISBN 978-960-9538-95-4]

Με την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς το 1669, η καλλιέργεια της ελιάς παρέμεινε βασική αγροτική δραστηριότητα στην περιοχή του Μεραμβέλλου, αλλά με σημαντικές αλλαγές. Η Οθωμανική διοίκηση κατέγραφε συστηματικά την παραγωγή, εισήγαγε νέες τεχνικές γεωργίας και προώθησε τη συστηματική συγκομιδή και επεξεργασία του ελαιόλαδου, προσαρμόζοντας τις μεθόδους παραγωγής στις ανάγκες της αγοράς. Η συγκομιδή της ελιάς γινόταν κυρίως με το χέρι, ενώ οι ελαιοτριβείς ήταν πλέον πιο οργανωμένοι, και οι αγρότες ήταν υποχρεωμένοι να παραδίδουν τον καρπό τους σε συγκεκριμένα ελαιοτριβεία. Αυτή την εποχή, οι κρητικοί αγρότες διατήρησαν τις παραδοσιακές μεθόδους καλλιέργειας, αλλά το ελαιόλαδο αποκτά μεγαλύτερη σημασία και εμπορική αξία, καθώς οι Οθωμανοί καλλιέργησαν και εξήγαγαν το προϊόν στην υπόλοιπη Οθωμανική αυτοκρατορία και την Ευρώπη.

[Πανουτσόπουλος Νίκος (2022). Το Μεραμπέλο με βάση τα πρώτα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα (1650-1653): Συνέχειες και ασυνέχειες με τη Βενετοκρατία, Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο Άγιος Νικόλαος. Σελίδα 292, Τόμος ISBN: 978-960-9480-53-6, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών | Society of Cretan Historical Studies, 2022, Επιμέλεια κειμένων: Αλέξης Καλοκαιρινός, Σοφία Γιανναδάκη, Μπεν Πίτερ, Δημήτρης Δολαψάκης, Γεωργία Τσουδερού]

[Ευαγγελία Μπαλτά. Ελιά – λάδι – σαπούνι στην οθωμανική Κρήτη (τέλη 17ου – αρχές 19ου αι.). Στην έκδοση: Ηλίας Αναγνωστάκης – Ευαγγελία Μπαλτά (2020). Ελιά και λάδι στην ανατολική Μεσόγειο απο την αρχαιότητά στην προβιομηχανική εποχή, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών – Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, ISBN 978-960-9538-95-4]

[Ayşe Nükhet Adiyeke – Nuri Adiyeke. H Ελαιοπαραγωγή στην Κρήτη σταρ χρόνια των Κρητικών Επαναστάσεων. Στην έκδοση: Ηλίας Αναγνωστάκης – Ευαγγελία Μπαλτά (2020). Ελιά και λάδι στην ανατολική Μεσόγειο απο την αρχαιότητά στην προβιομηχανική εποχή, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών – Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, ISBN 978-960-9538-95-4]

[ΤΙΤΛΟΣ ΚΑΡΤ ΠΟΣΤΑΛ : Vue générale du village “Kritzas” de la province Merabello de Crète. ΕΚΔΟΤΗΣ ΚΑΡΤ ΠΟΣΤΑΛ: Αλικιώτης, Νικόλαος (Alikiotis, N.) Ηράκλειο, Κωδικός τεκμηρίου CPAEG 1.420, http://eliaserver.elia.org.gr/lselia/rec.aspx?id=355072]

Με την απελευθέρωση της Κρήτης το 1898 και την ένταξή της στο Ελληνικό κράτος το 1913, η ελαιοκαλλιέργεια αναδιοργανώθηκε. Στην περιοχή του Μεραμβέλλου, οι αγρότες συνέχισαν να βασίζονται στην ελιά ως κύριο προϊόν και σταδιακά αναπτύχθηκε η παραγωγή εξαιρετικού ποιότητας ελαιολάδου. Η περιοχή, η οποία έχει ευνοϊκό κλίμα και πλούσιο έδαφος, συνέχισε να είναι γνωστή για την ποιότητα του ελαιολάδου της, το οποίο εξάγεται σε πολλές χώρες του κόσμου.

[Μάνος Περάκης. Ελαιοκαλλιέργεια και Ελαιοπαραγωγή στην Κρήτη (1830-1913). Στην έκδοση: Ηλίας Αναγνωστάκης – Ευαγγελία Μπαλτά (2020). Ελιά και λάδι στην ανατολική Μεσόγειο απο την αρχαιότητά στην προβιομηχανική εποχή, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών – Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, ISBN 978-960-9538-95-4]

Σύγχρονες Προκλήσεις: Στη σύγχρονη εποχή, η καλλιέργεια της ελιάς στην περιοχή του Μεραμβέλλου είναι οργανωμένη και σύγχρονη, ενώ οι αγρότες συνδυάζουν τις παραδοσιακές μεθόδους με σύγχρονα εργαλεία και τεχνικές. Η καλλιέργεια της ποικιλίας «Κορωνέικη», η οποία θεωρείται από τις καλύτερες για την παραγωγή ελαιολάδου, παραμένει κυρίαρχη στην περιοχή, και το ελαιόλαδο της περιοχής φέρει τη σφραγίδα της αυθεντικότητας και της υψηλής ποιότητας. Τα τελευταία χρόνια, οι ελαιοπαραγωγοί στο Μεραμβέλλο αντιμετωπίζουν προκλήσεις λόγω κλιματικών συνθηκών. Αντίξοες καιρικές συνθήκες, όπως οι ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες του Μαΐου, έχουν δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα στη γονιμοποίηση των ανθών της ελιάς, οδηγώντας σε μειωμένη παραγωγή. Συγκεκριμένα, στην περιοχή της Σητείας και του Μεραμβέλλου, η απώλεια των ανθών και η σχοινοκαρπία ξεπερνούν κατά τόπους το 60%. Η άρδευση της ελιάς είναι κρίσιμη για την εξασφάλιση υψηλής παραγωγής, ιδιαίτερα κατά την ξηρή περίοδο του καλοκαιριού. Η Περιφέρεια Κρήτης έχει εκδώσει οδηγίες για την ορθή εφαρμογή της ελλειμματικής άρδευσης, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η μειωμένη διαθεσιμότητα αρδευτικού νερού και να διατηρηθεί η παραγωγικότητα των ελαιώνων.

[Ελαιόλαδο: Από 50 έως 80% η ζημιά από την ακαρπία και την σχοινοκαρπία στον Σητειακό ελαιώνα – Οι εκτιμήσεις για την νέα παραγωγή, https://www.neakriti.gr/kriti/lasithi/2062417_elaiolado-apo-50-eos-80-i-zimia-apo-tin-akarpia-kai-tin-shinokarpia-ston]

[ΑΝΑΤΟΛΗ 03-09-19, Νικόλαος Τραντάς. «Πρωτόγνωρα υψηλοί» οι πληθυσμοί του δάκου στο Λασίθι! Άσχημη η εξέλιξη της παραγωγής και την φετινή χρονιά!, https://sedik.gr/arxeio-elaioneon/2019/1728-protognora-ypseloi-oi-plethysmoi-tou-dakou-aschema-exelissetai-kai-e-phetine-chronia]

Στην Κρήτη, εφαρμόζονται σύγχρονες μέθοδοι καλλιέργειας, όπως η γραμμική καλλιέργεια της κρητικής Κορωνέικης ελιάς, που στοχεύουν στην αύξηση της απόδοσης και της ποιότητας του παραγόμενου ελαιολάδου. Παρά τις προκλήσεις, η καλλιέργεια της ελιάς στο Μεραμβέλλο συνεχίζει να αποτελεί βασικό πυλώνα της τοπικής οικονομίας, με τους παραγωγούς να προσαρμόζονται και να εφαρμόζουν νέες τεχνικές για τη διατήρηση και βελτίωση της παραγωγής. Στην περιοχή κυριαρχεί η ποικιλία Κορωνέικη, η οποία είναι γνωστή για την παραγωγή εξαιρετικού παρθένου ελαιολάδου με έντονο φρουτώδες άρωμα και ισορροπημένη γεύση. Η Κορωνέικη συγκαταλέγεται στις μικρόκαρπες ποικιλίες και καλλιεργείται εκτεταμένα στην Κρήτη και την Πελοπόννησο. Η συγκομιδή της ελιάς, η οποία γίνεται συνήθως το φθινόπωρο, από τα τέλη Νοεμβρίου έως τον Ιανουάριο, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες και τον βαθμό ωρίμανσης των καρπών και παραμένει μια συνήθεια που συνδυάζει τη δουλειά και την παράδοση. Παραδοσιακά, η συγκομιδή γινόταν με το χέρι, με τη χρήση ραβδιών για να χτυπηθούν τα κλαδιά και να πέσουν οι ελιές στο έδαφος. Οι παραδοσιακές μέθοδοι συγκομιδής, όπως το ράβδισμα και η χρήση διχτυών, συνδυάζονται σήμερα με σύγχρονες τεχνικές για την εξασφάλιση της ποιότητας του ελαιολάδου.

[Michalopoulos, G. & Kasapi, K. & Koubouris, Georgios & Psarras, Georgios & Arampatzis, George & Hatzigiannakis, E. & Kavvadias, Victor & Xiloyannis, Cristos & Montanaro, Giuseppe & Malliaraki, S. & Angelaki, A. & Manolaraki, C. & Giakoumaki, G. & Reppas, S. & Kourgialas, Nektarios & Kokkinos, G. (2020). Adaptation of Mediterranean Olive Groves to Climate Change through Sustainable Cultivation Practices. Climate. 8. 54. 10.3390/cli8040054.]

[Ολοκληρώθηκαν οι δράσεις του Συνεταιρισμού Κριτσάς για προστασία του περιβάλλοντος και βελτίωση της ποιότητας ελαιολάδου, https://www.anatolh.com/featured/ολοκληρώθηκαν-οι-δράσεις-του-συνεται/]

[Μικρές ελιές με προοπτική στη θάλασσα, https://eleotriviamerampellolasithiou.blogspot.com/]

Παρά τις προκλήσεις, και τους κινδύνους, όπως οι κλιματικές αλλαγές, η μονοκαλλιέργεια και οι ασθένειες των ελαιόδεντρων, οι παραγωγοί του Μεραμβέλλου συνεχίζουν να επενδύουν σε βελτιωμένες καλλιεργητικές πρακτικές και τεχνολογίες. Η διατήρηση της ποιότητας και η προώθηση του ελαιολάδου της περιοχής σε διεθνείς αγορές αποτελούν κύριους στόχους για το μέλλον. Σήμερα, η καλλιέργεια της ελιάς στο Μεραμβέλλο έχει εκσυγχρονιστεί, και πολλοί παραγωγοί έχουν στραφεί σε βιολογικές καλλιέργειες, προσπαθώντας να ανταγωνιστούν τις διεθνείς αγορές ελαιολάδου με προϊόντα που φέρουν πιστοποίηση βιολογικής καλλιέργειας. Η περιοχή παραμένει ένα από τα κέντρα παραγωγής εξαιρετικού ελαιολάδου στην Κρήτη και συνεχίζει να αναπτύσσεται οικονομικά, με την παραγωγή και εξαγωγή ελαιολάδου να αποτελεί βασικό πυλώνα της τοπικής οικονομίας. Ο ρόλος της ελιάς στην περιοχή του Μεραμβέλλου παραμένει κρίσιμος για την τοπική κοινωνία και οικονομία. Εκτός από την παραγωγή ελαιολάδου, η ελιά συνδέεται με την πολιτιστική ταυτότητα της περιοχής και την καθημερινή ζωή των κατοίκων, που συνεχίζουν να τιμούν την παράδοση της καλλιέργειας και συγκομιδής της. Επίσης η ελιά συνδέεται με τον αγροτουρισμό.

[Νίκος Μιχελάκης (2024). Τουρισμός: Πώς οι ελιές σώζουν την Κρήτη από τον υπερτουρισμό, https://www.neakriti.gr/kriti/2082222_toyrismos-pos-oi-elies-sozoyn-tin-kriti-apo-ton-ypertoyrismo]

[Λασιθιωτάκης Ιωάννης, Δασολόγος. Κιβωτός Σπόρων – Η επικινδυνότητα της μονοκαλλιέργειας, 4η Γιορτή ανταλλαγής ιδεών και σπόρων, 17 και 18 Μαρτίου 2018, https://www.youtube.com/watch?v=6OIXnnxTjXo]